Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған 1836-1838 жылдардағы көтеріліс қазақ халқының отарлық езгіге қарсы күресінің маңызды кезеңі болып табылады. Бұл тарихи оқиға Бөкей ордасы мен Кіші жүздің батыс бөлігін қамтып, қазақ халқының еркіндік пен әділдік үшін күресінің бірегей үлгісі ретінде тарихта қалды. Көтеріліс екі кезеңнен тұрады: бірінші кезең 1836 жылдың наурызынан 1837 жылдың қарашасына дейін созылып, Тастөбе шайқасымен аяқталды; ал екінші кезең 1838 жылдың алғашқы алты айын қамтып, Ақбұлақ шайқасымен аяқталды. Бұл көтеріліс тек әлеуметтік-экономикалық қарсылық қана емес, сонымен бірге ұлт-азаттық сипатта болды, өйткені ол патша өкіметінің отарлық саясатына, жергілікті билеушілердің озбырлығына қарсы бағытталды.
Көтеріліс басшылары: Исатай мен Махамбет
Исатай Тайманұлы — халық көсемі
Исатай Тайманұлы 1791 жылы қазіргі Атырау облысының Каратау мен Қызылқоғын аудандары арасындағы Тайсойған шөлінде дүниеге келген. Шежіре бойынша, оның руы Кіші жүз құрамындағы Байұлы тайпасының Беріш руынан тарайды. Арғы атасы Жайықтан бастап – Наурыз, Тілеуке, Ағатай, Боқай, Бегәлі, Тайман, Исатай ретімен жалғасады. Ата-бабалары жоңғарларға қарсы күресте ерлігімен танылған.
Жас кезінен-ақ ұйымдастырушылық қабілетімен көзге түскен Исатай, 21 жасында Бөкей хан оны беріш руының старшыны етіп тағайындап, Көкірек пен Құлпин бекіністері арасында қоныс берді. Бұл шешімді 1814 жылы Орынбор губернаторы Р.С. Волконский бекітті.
1815 жылы Бөкей хан қайтыс болғаннан кейін, оның інісі Шығай хан тағына отырды. Шығай мен Исатай арасындағы қарым-қатынас дереу шиеленісіп, өзара барымтаға айналды. 1817 жылы Исатай хан адамдарының жалған шағымдары бойынша тұтқындалды, бірақ руластары 20 мың рубль төлеп, оны босатты. 1823 жылы Шығай хан Исатайды тама руынан екі адамды өлтірді деп айыптап, қайтадан түрмеге жапты, бірақ дәлелдің жетіспеуіне байланысты ол қайтадан босатылды.
1823 жылы Жәңгір хан билікке келгенде, Исатайға оның рулық жайылымдары қайтарылып, ол жас ханның сенімді серіктесі болды. Дегенмен, 1830 жылдардың басында Жәңгір ханның саясатына қарсы халық наразылығы өсе бастады.
Махамбет Өтемісұлы — көтерілістің рухани көсемі
Махамбет Өтемісұлы Бөкей ордасының Бекетай жерінде дүниеге келді. Ол жастайынан өлең шығаруға құмар болды. Махамбет халық арасында танымал болған кезде, Жәңгір хан оны өз ықпалына бағындырып, билікке қарсы өлең шығаруға тыйым салмақшы болды. Алайда, еркіндік сүйгіш ақын оған бағынбады. Жәңгір хан оның ерік-жігерін сындыру үшін ақынды түрмеге жапты. 1829-1830 жылдары Махамбет қалалық түрмеде отырды.
Бостандыққа шыққаннан кейін, Махамбет Исатай Тайманұлымен бірігіп, өз өлеңдерімен халықты патша билігі мен хан қанауына қарсы күреске шақырып, көтерілісте маңызды рөл атқарды. Оның өлеңдері халық көсемдері — батырлардың еркіндігі мен батылдығын жырлады.
Махамбет татар және орыс тілдерін жақсы білген, біраз уақыт Орынбор қаласында тұрған. Ол белгілі орыс жазушысы әрі этнографы В.И. Дальмен және саяхатшы ғалым Г.С. Карелинмен жақсы таныс болды.
Көтерілістің себептері мен әлеуметтік-экономикалық аясы
Бөкей ордасындағы Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтерілістің басты себебі — көптеген қазақтардың (шаруалардың) жайылымдардың жетіспеуі салдарынан кедейленуі болды. Жарамды жерлердің саны үнемі азайып отырды. Үлкен және Кіші Өзен және Қамыс-Самар көлдері айналасындағы егін шаруашылығына жарамды жерлер жүйелі түрде казак қоныстары үшін тартып алынды.
Қалған жерлер тең бөлінбеді, негізгі жайылымдар хан Жәңгір мен оның жақындарына қалдырылды. Жағдайды Жайықтан өту және оның жағалауы бойында мал жаю тыйымы күрделендірді. Өз отбасыларын асырауға және жерлерді әділ бөлуге үмітсіз қалған шаруалар сұлтандар мен хандардың ауылдарындағы малды ашық түрде тонауға кірісті.
1833 жылы Жәңгір хан өзінің қайын атасы, ірі жер иесі Қарауылқожа Бабажановты Каспий маңы далаларында көшіп жүрген рулық бөлімшелердің басқарушысы етіп тағайындады. Ханның бұл шешіміне Кіші жүздің көптеген рулары наразылықтарын ашық білдірді. Қарауылқожа қарапайым көшпенділерді қатал қанаушы, ірі өсімқор-саудагер, басқаруда күш қолдану әдістерінің жақтаушысы ретінде танымал болды. Оның шығу тегі (қожа) оған қазақ руларын басқаруға құқық бермеді.
Көтерілістің барысы мен негізгі оқиғалары
Бірінші кезең (1836-1837): Бөкей ордасындағы көтеріліс
1836 жылы Исатай Еділ мен Жайық арасындағы барлық құнарлы жерлердің Бөкей ордасының ақсүйектерімен, сондай-ақ Жайық өзені бойындағы жерлердің Орал казак әскерлерімен тартып алынуына наразы қазақтардың қозғалысын бастады.
1837 жыл бойы көтерілісшілердің қарулы жасақтары Бөкей ордасының ірі байлары, старшындары мен сұлтандарының ауылдарына шабуыл жасап, мал айдап әкетті. Алайда 1837 жылдың күзіне қарай Жәңгір хан, Орал және Астрахан казактарының біріккен жасақтары көтерілісшілерге ауыр соққы беріп, оларды дала бойына шашыратты (Тастөбе шайқасы).
Тастөбе шайқасы 1837 жылы 15 қарашада болды. Бұл шайқаста Жәңгір ханның әскері жеңіске жетіп, көтерілістің бірінші кезеңі аяқталды.
Екінші кезең (1838): Кіші жүз даласындағы күрес
Исатай мен Махамбет бастаған шағын жасақ 1837 жылдың 13 желтоқсанында, таңертең қалың боранды пайдаланып, Жаманқала бекінісіне жақын жерде Жайық өзенінің жаңа қатқан мұзынан өтіп, Кіші жүзге өтті.
Сарайшық бекінісінен сұлтан Баймағамбет Айшуақов өз адамдарымен және 80 казакпен көтерілісшілердің соңына түсті. Алайда олар көтеріліс басшыларын ұстай алмады. Баймағамбет сұлтанның қолы Исатайдан бөлінген көтерілісшілердің шағын бір тобын ғана қолға түсірді, олардың ішінде Исатайдың ұлдары Жақия, Дінбаян, батырдың жұбайы Несібелі, Махамбеттің інісі Сүлеймен және басқалар болды. Олар Орал қаласындағы түрмеге жіберілді.
1838 жылы көктем шыға Исатай мен Махамбет Желтау, Доңызтау, Шошқакөл, Үстірт, Үлкен және Кіші Борсық құмдарына барып, әлім, табын, адай руларының арасында патша өкіметінің отарлық саясатына, сұлтан Баймағамбет Айшуақов бастаған жергілікті биліктің озбырлығына қарсы үгіт жүргізіп, оларды отарлық және феодалдық езгіге қарсы күреске шақырды.
Баймағамбет сұлтан 1838 жылы 13 мамырда Орынбор шекара комиссиясына Исатайдың шекті руының тілеу, қабақ, қаракесек тайпаларын аралап, шаруаларды көтеріліске шақырып жүргенін хабарлады. Исатайдың жасағына Мамай батырдың әкесі Достан би 400 сәйгүлік ат берген.
25 наурызда Исатай мен Махамбет Доңызтауға келіп, Байтөре Тоқпанұлының үйінде Кіші жүзде өршіп келе жатқан азаттық күресті басқаруды өз қолдарына алды.
Көтерілістің аяқталуы және нәтижелері
Көтерілістің соңғы шешуші шайқасы 1838 жылы 12 шілдеде Ақбұлақ өзені маңында болды. Бұл шайқаста Исатай Тайманұлы қаза тапты. Оның қазасынан кейін көтеріліс бәсеңдеп, көп ұзамай көптеген қатысушылар ұсталып, түрлі жазаға тартылды.
1838 жылы Исатай қаза тапқаннан кейін, Махамбет қайтадан халықты билікке қарсы көтермек болды, бірақ сәтсіздікке ұшырады. Бөкей ордасына жасырын келіп, халық арасында хандар мен патшаға қарсы үгіт-насихат жүргізді. Ақырында хан жақтастары оны опасыздықпен өлтірді.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарған көтерілістің орасан зор тарихи маңызы болды. Бұл патша үкіметі құрған жаңа әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағында қазақтардың отаршылдыққа қарсы ірі баскөтеруі еді. Оның ұлт-азаттық сипаты басым болды.
Көтеріліс аяусыздықпен басылғаннан кейін де жалғасын тапты. 1842 жылы Жәңгір ханға қарсы Аббас Кошайұлы мен Лаубай Мантайұлы бастаған баскөтерулер болды.
Жәңгір хан көтерілісшілердің кейбір талаптарын орындауға мәжбүр болды. Атап айтқанда, халықтан жиналатын алым-салық көлемін едәуір жеңілдетті. Патша үкіметіне наразылық білдірген старшындардың пікірімен санасу керектігін түсінді.
Исатай-Махамбет бейнесі әдебиетте және тарихи жадыда
«Исатай-Махамбет» поэмасы
«Исатай-Махамбет» — тарихи жыр, авторы Ығылман Шөреков. 1925 жылы дастанның бірінші бөлімі жарық көрді. Онда 1836-38 жылы Кіші жүз елінде хан-сұлтандар мен би-болыстарға қарсы Исатай, Махамбет бастаған шаруалар көтерілісі суреттелген.
Поэма Исатайды таныстырудан басталады, оның арғы-бергі ата-бабаларын тізеді, жаз жайлау, қыс қыстау қоныстарын атайды, батырдың өз тұлғасын сипаттайды. Ақын көтерілістің барлық оқиғаларын шетінен жіпке тізбей, шешуші кезеңдерін іріктеп алған.
Жырда Махамбетке аз орын берілген, ол үш-ақ жерде көрінеді, ал Исатай образы нағыз халық көсемі тұлғасында, әділ, адал, ержүрек батыр, халық қамын ойлаған азамат ретінде сомдалған.
М. Әуезов «Әдебиет тарихы» деп аталатын зерттеу еңбегінде «Исатай-Махамбет» поэмасына зор баға берген: «өмірде анық болған оқиға көмескісіз, күңгіртсіз, айнаға түскендей, ашық түскен» деп, ел өмірі мен тірлігінің реалистікпен шынайы көрініс тапқанына сүйсіне пікір білдірген. Ұлы жазушы одан әрі: «Ақын жыры — тарихта ізі қалған жыр, анық оқиғаның дәл өзінен туған шындық, тазалықпен айтылады» деп, жырдың нағыз тарихи туынды екенін айғақтаған.
Махамбет Өтемісұлының шығармаларындағы Исатай бейнесі
Қазақ ақыны Махамбет Өтемісұлының лирикасында Исатай батыр бейнесі ерекше орын алады. Исатай Тайманов Махамбетке шынайы күрескердің үлгісі болды. Батыр Исатайдың поэтикалық бейнесі ақынның бірқатар өлеңдерінде жасалған: «Ерлер», «Таймандының Исатайы», «Қыран-дарын», «Исатайдың шайқасы». Махамбет шығармаларындағы Исатай бейнесі шынайы реалистік сипатқа ие.
Ескерткіштер мен мәдени мұра
2003 жылы 14 қыркүйекте Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына арналған «Исатай-Махамбет» сәулеттік-мемориалдық кешені Атырау қаласында ашылды. Кешен қаланың орталығында, Қ. Сәтпаев пен И. Тайманов даңғылдарының қиылысында орналасқан.
Монумент биіктігі 5,1 м болатын, биіктігі 2 м тұғырға салынған екі фигуралы ат композициясын құрайды. Композицияның негізі 3 сатылы стилобаттан тұрады және көрермендер мінбері ретінде қолданылады. Монументтің жалпы биіктігі 11,1 м. Монументтің артқы жағында 9 метрлік «Қорған» деп аталатын бөлігінде «Еділ-Жайық» барельефі қоладан құйылған.
Бұл кешен Мәскеудегі Халықаралық фестивальде және Флоренцияда өткен Халықаралық сәулет көрмесінде алтын дипломмен марапатталды. Авторлар халықтың бостандық туралы арманын мүсінде бейнелей білді.
Қорытынды: көтерілістің тарихи маңызы
Исатай-Махамбет көтерілісі Қазақстан тарихындағы маңызды оқиғалардың бірі болып табылады. Бұл көтеріліс қазақ халқының ұлттық өзін-өзі тануына, отарлық езгіге қарсы күресінің дамуына үлкен әсер етті. Көтерілістің жеңілгеніне қарамастан, оның идеялары қазақ халқының санасында сақталып қалды және кейінгі ұлт-азаттық қозғалыстарға ықпал етті.
Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы қазақ халқының жадында азаттық, тәуелсіздік және әділеттілік үшін күрескен батырлар ретінде қалды. Олардың ерлігі мен күресі қазіргі тәуелсіз Қазақстанда жоғары бағаланады, олардың құрметіне ескерткіштер орнатылып, шығармалары зерттеліп, атаулары ғимараттар мен көшелерге берілуде.
Тәуелсіздік жылдарында Исатай-Махамбет көтерілісі туралы бірқатар зерттеулер жүргізіліп, көтерілістің жаңа қырлары ашылды. Бұл көтеріліс Қазақстанның отарлық бұғаудан азат болу жолындағы күресінің маңызды кезеңі ретінде қазақ тарихындағы өз орнын алды.